Θεμέλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι το κράτος δικαίου. Αυτό σημαίνει ότι κάθε δράση της βασίζεται στις Συνθήκες που έχουν εγκριθεί εκούσια και με δημοκρατικές διαδικασίες από όλα τα κράτη μέλη της. Για παράδειγμα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν μπορεί να προτείνει νομοθετικές ρυθμίσεις σε έναν τομέα πολιτικής που δεν αναφέρεται στις Συνθήκες.
Οι Συνθήκες είναι δεσμευτικές συμφωνίες μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ. Ορίζουν τους στόχους της ΕΕ, τους κανόνες που διέπουν τα θεσμικά της όργανα, τον τρόπο λήψης των αποφάσεων και τη σχέση της ΕΕ με τα κράτη μέλη της.
Οι Συνθήκες τροποποιούνται, ώστε η ΕΕ να γίνεται πιο αποτελεσματική και διαφανής, να προετοιμάζεται καλύτερα για τα νέα κράτη μέλη και να θεσπίζει νέες μορφές συνεργασίας, όπως η καθιέρωση του κοινού νομίσματος.
Με βάση τις Συνθήκες, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ μπορούν να εκδίδουν νομοθετικές πράξεις, τις οποίες εφαρμόζουν στη συνέχεια τα κράτη μέλη. Τα πλήρη κείμενα των Συνθηκών, των νομοθετικών πράξεων, της νομολογίας και των νομοθετικών προτάσεων είναι διαθέσιμα στη βάση δεδομένων EUR-Lex του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Με χρονολογική σειρά από την πλέον πρόσφατη έως την παλαιότερη, οι κυριότερες συνθήκες είναι:
Υπογραφή: 13 Δεκεμβρίου 2007
Έναρξη ισχύος: 1η Δεκεμβρίου 2009
Σκοπός: να γίνει η ΕΕ πιο δημοκρατική, πιο αποτελεσματική και πιο ικανή να αντιμετωπίζει "με μία φωνή" παγκόσμια προβλήματα, όπως η κλιματική αλλαγή.
Κυριότερες αλλαγές: πιο ισχυρό Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αλλαγή των διαδικασιών ψηφοφορίας στο Συμβούλιο, πρωτοβουλία των πολιτών, μόνιμος πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, νέος Ύπατος Εκπρόσωπος για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής, νέο διπλωματικό σώμα της ΕΕ.
Η Συνθήκη της Λισαβόνας αποσαφηνίζει ποιες εξουσίες:
- ανήκουν στην ΕΕ
- ανήκουν στα κράτη μέλη της ΕΕ
- είναι κοινές για την ΕΕ και τα κράτη μέλη της.
Οι στόχοι και οι αξίες της ΕΕ καθορίζονται στη Συνθήκη της Λισαβόνας και στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ.
Το πλήρες κείμενο της Συνθήκης της Λισαβόνας
Η Συνθήκη για τη θέσπιση Συντάγματος της Ευρώπης (2004) – η οποία είχε παρόμοιους στόχους με τη Συνθήκη της Λισαβόνας – υπεγράφη αλλά δεν επικυρώθηκε ποτέ.
Υπογραφή: 26 Φεβρουαρίου 2001
Έναρξη ισχύος: 1η Φεβρουαρίου 2003
Σκοπός: μεταρρύθμιση των θεσμικών οργάνων, ώστε να μπορεί η ΕΕ να λειτουργεί αποτελεσματικά μετά την αύξηση των κρατών μελών της σε 25.
Κυριότερες αλλαγές: μέθοδοι τροποποίησης της σύνθεσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και επανακαθορισμός του συστήματος ψηφοφορίας στο Συμβούλιο.
Υπογραφή: 2 Οκτωβρίου 1997
Έναρξη ισχύος: 1η Μαΐου 1999
Σκοπός: μεταρρύθμιση των θεσμικών οργάνων της ΕΕ εν όψει της προσχώρησης νέων κρατών μελών στην Ένωση.
Κυριότερες αλλαγές: τροποποίηση, νέα αρίθμηση και ενοποίηση των Συνθηκών ΕΕ και ΕΟΚ. Μεγαλύτερη διαφάνεια στη λήψη αποφάσεων (εκτενέστερη χρήση της συνήθους νομοθετικής διαδικασίας).
Υπογραφή: 7 Φεβρουαρίου 1992
Έναρξη ισχύος: 1η Νοεμβρίου 1993
Σκοπός: προετοιμασία της Ευρωπαϊκής Νομισματικής Ένωσης και θέσπιση ορισμένων στοιχείων της πολιτικής ένωσης (ιθαγένεια, κοινή πολιτική εξωτερικών και εσωτερικών υποθέσεων).
Κυριότερες αλλαγές: ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και θέσπιση της διαδικασίας συναπόφασης που ενισχύει τον ρόλο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στη λήψη των αποφάσεων. Νέες μορφές συνεργασίας μεταξύ των κυβερνήσεων της ΕΕ, π.χ. στους τομείς της άμυνας, της δικαιοσύνης και των εσωτερικών υποθέσεων.
Υπογραφή: 17 Φεβρουαρίου 1986 (Λουξεμβούργο) / 28 Φεβρουαρίου 1986 (Χάγη).
Έναρξη ισχύος: 1η Ιουλίου 1987
Σκοπός: μεταρρύθμιση των θεσμικών οργάνων εν όψει της προσχώρησης της Πορτογαλίας και της Ισπανίας και επίσπευση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων εν όψει της ενιαίας αγοράς.
Κυριότερες αλλαγές: επέκταση της ψηφοφορίας με ειδική πλειοψηφία στο Συμβούλιο (ώστε να είναι πιο δύσκολη η επιβολή βέτο από μία χώρα σε προτεινόμενη νομοθετική πράξη), θέσπιση διαδικασιών συνεργασίας και σύμφωνης γνώμης που ενισχύουν τον ρόλο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Υπογραφή: 8 Απριλίου 1965
Έναρξη ισχύος: 1η Ιουλίου 1967
Σκοπός: εξορθολογισμός της λειτουργίας των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων.
Κυριότερες αλλαγές: δημιουργία μιας ενιαίας Επιτροπής και ενός ενιαίου Συμβουλίου και για τις τρεις -την εποχή εκείνη- Ευρωπαϊκές Κοινότητες (ΕΟΚ, Ευρατόμ, ΕΚΑΧ). Καταργήθηκε με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ.
Υπογραφή: 25 Μαρτίου 1957
Έναρξη ισχύος: 1η Ιανουαρίου 1958
Σκοπός: ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ) και της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας (Ευρατόμ).
Κυριότερες αλλαγές: επέκταση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, ώστε να συμπεριλαμβάνει και τη γενική οικονομική συνεργασία.
Το πλήρες κείμενο της Συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας
Το πλήρες κείμενο της Συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας.
Υπογραφή: 18 Απριλίου 1951
Έναρξη ισχύος: 23 Ιουλίου 1952
Λήξη ισχύος: 23 Ιουλίου 2002
Σκοπός: η δημιουργία αλληλεξαρτήσεων στον κλάδο του άνθρακα και του χάλυβα, έτσι ώστε να μην μπορεί μία χώρα να κινητοποιεί τις ένοπλες δυνάμεις της χωρίς να το γνωρίζουν οι υπόλοιπες. Με αυτόν τον τρόπο καλλιεργήθηκε ένα κλίμα εμπιστοσύνης και εκτονώθηκαν οι εντάσεις μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Συνθήκη ΕΚΑΧ έπαυσε να ισχύει το 2002.
Το πλήρες κείμενο της Συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα
Κάθε φορά που προσχωρούν νέες χώρες στην ΕΕ, τροποποιούνται οι ιδρυτικές Συνθήκες:
- 2013 (Κροατία)
- 2007 (Βουλγαρία, Ρουμανία)
- 2004 (Τσεχία, Κύπρος, Εσθονία, Ουγγαρία, Λετονία, Λιθουανία, Μάλτα, Πολωνία, Σλοβακία, Σλοβενία).
- 1995 (Αυστρία, Φινλανδία, Σουηδία)
- 1986 (Ισπανία, Πορτογαλία)
- 1981 (Ελλάδα)
- 1973 (Δανία, Ιρλανδία, Ηνωμένο Βασίλειο).
