Leidende beginselen
Verdragen
Aan de oprichtingsverdragen van de Europese Unie ligt het beginsel ten grondslag dat de verkiezings- en selectieprocedures voor leidinggevende functies bij de belangrijkste EU-instellingen transparant en democratisch moeten verlopen.
In de EU-Verdragen — het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie — is het brede kader uitgetekend waarbinnen de belangrijkste instellingen van de EU functioneren en is bepaald dat de representatieve democratie de regeringsvorm is waarop de EU berust.
In het Verdrag betreffende de Europese Unie wordt duidelijk gesteld dat:
- de burgers op het niveau van de EU rechtstreeks worden vertegenwoordigd in het Europees Parlement
- de EU-landen op twee manieren worden vertegenwoordigd:
- in de Europese Raad door hun staatshoofd of hun regeringsleider
- in de Raad van de EU door hun regeringen (“die zelf democratische verantwoording verschuldigd zijn aan hun nationale parlement of aan hun burgers”)
Met het Verdrag van Lissabon (2007) is een aantal opmerkelijke wijzigingen ingevoerd — zo is bijvoorbeeld de functie van permanente, voltijdse voorzitter voor de Europese Raad in het leven geroepen en kreeg het Europees Parlement een sterkere rol en ruimere bevoegdheden toebedeeld.
Vertegenwoordiging
De burgers van de EU staan centraal in het democratische proces van de EU en hebben allemaal het recht om hun stem uit te brengen tijdens de Europese verkiezingen.
Net zoals zij ook in eigen land hun stem kunnen laten horen door deel te nemen aan de nationale verkiezingen, kunnen de burgers van de EU direct of indirect invloed uitoefenen op de Europese verkiezingen en benoemingen.
Het Europees Parlement, de Europese Raad en de Raad van de EU zijn samengesteld uit, respectievelijk, verkozen vertegenwoordigers en regeringsleden uit elk EU-land.
En de EU kopieert de parlementaire controleprocessen van haar 27 democratische lidstaten grotendeels in haar eigen democratische bestuur. Zo heeft de Europese Commissie bijvoorbeeld het uitdrukkelijke vertrouwen van het Europees Parlement nodig voordat zij formeel mag aantreden aan het begin van haar ambtsperiode.
Bestuur
Net zoals in regeringen overal ter wereld het geval is, wordt de uitvoerende macht van de EU in zijn taken bijgestaan door een ambtenarenapparaat. Alle EU-burgers mogen zich kandidaat stellen om als ambtenaar bij de EU aan de slag te gaan. Voor vacatures worden algemene vergelijkende onderzoeken georganiseerd door het Europees Bureau voor personeelsselectie.
EU-instellingen
De EU-instellingen gebruiken verschillende selectieprocedures voor hun leidinggevend personeel.
Europees Parlement
Samenstelling: bestaat momenteel uit 705 EP-leden die rechtstreeks verkozen zijn door de EU-burgers, volgens de nationale kieswetten en tradities in elk EU-land.
EP-leden mogen zich binnen het Parlement aansluiten bij de politieke fractie van hun keuze. Wie zich niet bij zo’n fractie aansluit, wordt beschouwd als een “fractieloos” EP-lid.
Om de 5 jaar kiezen de EU-burgers een nieuw Europees Parlement. De volgende Europese verkiezingen vinden plaats van 6 tot 9 juni 2024.
Functie: als “medewetgever” beslist het over nieuwe wetgeving die door de Europese Commissie is voorgesteld — voor de meeste aangelegenheden staat het daarbij op gelijke voet met de Raad van de EU. Het Europees Parlement stemt ook over nieuwe handelsovereenkomsten, onderzoekt de werking van de EU-instellingen en controleert hoe de EU-begroting wordt uitgegeven. Wordt ondersteund door zijn eigen administratie bestaande uit ambtenaren.
Benoemingsbevoegdheden
- Kiest zijn eigen voorzitter
- wordt gekozen voor twee en een half jaar, en kan eenmaal worden herkozen
- wordt genomineerd door politieke fracties of door minstens 38 EP-leden
- wordt bij geheime stemming gekozen
- maximaal 4 stemrondes
- de kandidaat moet de absolute meerderheid van de stemmen halen, d.w.z. de helft plus één.
- Kiest zijn eigen ondervoorzitters, quaestoren, commissie- en delegatievoorzitters en -ondervoorzitters
- Kiest de voorzitter van de Europese Commissie
- het Parlement moet de nieuwe voorzitter van de Europese Commissie, die door de Europese Raad is voorgesteld, goedkeuren met een absolute meerderheid (de helft van alle EP-leden plus één).
- Licht de leden van de Europese Commissie door
- elke (door de Raad, in overleg met de verkozen voorzitter van de Europese Commissie) voorgedragen commissaris moet verschijnen voor parlementaire commissies die bevoegd zijn voor de betreffende portefeuille
- negatieve waarderingen kunnen ertoe leiden dat de kandidaat zich moet terugtrekken. Vervolgens moet een nieuwe kandidaat zich aan deze controle onderwerpen
- Keurt de Europese Commissie goed (de leden van de Commissie, de voorzitter en de hoge vertegenwoordiger voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid)
- bij meerderheid van de uitgebrachte stemmen (zij worden vervolgens officieel benoemd door de Europese Raad)
- Heeft toezicht- en controlebevoegdheden over de andere EU-instellingen, waaraan het rekenschap mag vragen. Het kan bijvoorbeeld een motie van wantrouwen indienen om de Commissie af te keuren en uiteindelijk af te zetten.
Hoe worden sleutelfuncties in het Parlement ingevuld?
Hoe worden fracties in het Parlement gevormd?
Infografiek: hoe wordt de volgende voorzitter van het Europees Parlement verkozen?
Europese Raad
Samenstelling: de staatshoofden of regeringsleiders van de EU-landen, de voorzitter van de Europese Raad en de voorzitter van de Europese Commissie. Wordt ondersteund door zijn eigen administratie bestaande uit ambtenaren.
Functie: legt de grote beleidslijnen en -prioriteiten van het EU-beleid vast.
Benoemingsbevoegdheden
- Kiest zijn eigen voorzitter
- bij een stemming met een gekwalificeerde meerderheid in de Europese Raad (55% van de EU-landen en 65% van de totale EU-bevolking)
- wordt gekozen voor twee en een half jaar, en kan eenmaal worden herkozen
- Stelt een kandidaat-voorzitter van de Europese Commissie voor
- bij een stemming met een gekwalificeerde meerderheid in de Europese Raad
- wordt gekozen voor een termijn van vijf jaar, en kan eenmaal worden herkozen
- de kandidaat die door de Europese Raad wordt voorgesteld, moet door een meerderheid in het Europees Parlement worden goedgekeurd
- als het Parlement de kandidaat niet goedkeurt, moet de Europese Raad een andere kandidaat voorstellen. De nieuwe kandidaat moet ook weer door een meerderheid in het Europees Parlement worden goedgekeurd
- Benoemt de hoge vertegenwoordiger voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid (deze is verantwoordelijk voor de buitenlandse zaken van de EU (“extern optreden”) en is ook vicevoorzitter van de Europese Commissie)
- bij een stemming met een gekwalificeerde meerderheid, met de goedkeuring van de voorzitter van de Commissie
- voor een termijn van vijf jaar
- Stelt de Europese Commissie aan (de leden van de Commissie, de voorzitter en de hoge vertegenwoordiger voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid)
- bij een stemming met een gekwalificeerde meerderheid (nadat zij door het Europees Parlement zijn goedgekeurd)
- Benoemt de directie van de Europese Centrale Bank (ECB)
- de directie bestaat uit zes leden: de voorzitter van de ECB, de vicevoorzitter + vier andere leden
- de benoeming gebeurt na een aanbeveling van de Raad aan de Europese Raad, die wordt bereikt na overleg met het Europees Parlement en de raad van bestuur van de ECB
- benoeming goedgekeurd bij een stemming met een gekwalificeerde meerderheid in de Europese Raad
Rol van de voorzitter van de Europese Raad
Rol van de Europese Raad bij benoemingen van prominente functies
Benoemingsprocedure nieuwe leiders EU-instellingen in 2019
Infographic — Verkiezing van de voorzitter van de Europese Commissie
Infographic — Benoeming van de directie van de ECB
Raad van de Europese Unie
Samenstelling: periodieke vergaderingen van ministers uit de regering van elk EU-land, afhankelijk van het beleidsterrein waarover de besprekingen handelen. Wanneer het landbouwbeleid op de agenda staat, worden de vergaderingen bijvoorbeeld bijgewoond door de landbouwministers van de EU-landen.
Wordt ondersteund door de administratie van de Raad, die bestaat uit ambtenaren.
Functie: de ministers geven uiting aan de standpunten van de regeringen van de EU-lidstaten en komen samen om te onderhandelen over EU-wetten en deze goed te keuren en om het EU-beleid te coördineren.
Leiderschap
De Raad van de EU heeft geen aparte voorzitter. In plaats daarvan is er een roulerend “voorzitterschap” dat elke zes maanden naar een ander EU-land gaat.
De enige uitzondering is het buitenland- en veiligheidsbeleid — dat wordt geleid door een vaste functionaris, de hoge vertegenwoordiger, die wordt bijgestaan door de Europese Dienst voor extern optreden (EDEO).
Configuraties
De Raad van de EU is een enkele juridische entiteit, maar vergadert in tien verschillende “configuraties”, afhankelijk van het onderwerp dat ter discussie staat. Het voorzitterschap zit vergaderingen voor die op elk niveau binnen de Raad van de EU worden gehouden. Het moet de continuïteit van de werkzaamheden van de EU in dit forum verzekeren.
Het EU-land dat voorzitter is, werkt nauw samen met de twee landen die het in die functie zullen opvolgen. Deze groepen van drie, die “trio’s” worden genoemd, stellen een gezamenlijke agenda op met de belangrijkste aangelegenheden die de Raad van de EU in een periode van 18 maanden zal behandelen. Op basis van de overeengekomen agenda bepaalt elk land zijn eigen, uitvoeriger zesmaandelijks werkprogramma dat het zal uitvoeren wanneer het voorzitter wordt.
De Europese Raad en de Raad van de Europese Unie worden bijgestaan door het secretariaat-generaal van de Raad.
De besluitvorming in de Raad van de EU
Meer over het voorzitterschap van de Raad van de EU
Huidig voorzitterschap van de Raad van de EU
Europese Commissie
Samenstelling: Politiek leiderschap wordt gegeven door een team van 27 commissarissen (één uit elk EU-land), waaronder de Commissievoorzitter. Die bepaalt wie verantwoordelijk is voor welk beleidsterrein. Zij worden ondersteund door een ambtenarenapparaat.
Functie: politiek onafhankelijk uitvoerend orgaan dat nieuwe wetten voorstelt, EU-beleid beheert volgens bevoegdheden die in de verdragen zijn vastgelegd, de EU-begroting uitvoert en het EU-recht handhaaft.
Leiderschap
De Europese Commissie wordt geleid door haar voorzitter en de 26 commissarissen, een per land.
Voorzitter
De voorzitter van de Commissie wordt, na de Europese verkiezingen, door het Europees Parlement gekozen voor een periode van vijf jaar.
De Europese Raad (de staatshoofden of regeringsleiders van de EU) stelt een kandidaat-voorzitter voor aan het Parlement. Omdat bij de keuze van de kandidaat rekening moet worden gehouden met de resultaten van de Europese verkiezingen, is de voorgestelde kandidaat meestal afkomstig uit de grootste politieke fractie in het Parlement.
Het Parlement moet de nieuwe voorzitter van de Commissie goedkeuren met een absolute meerderheid (de helft van alle EP-leden, plus één). Na goedkeuring van het Parlement stelt de Europese Raad de nieuwe voorzitter officieel aan.
Als de kandidaat niet door het Europees Parlement wordt goedgekeurd, moet de Europese Raad binnen één maand een nieuwe kandidaat voorstellen.
Leden van de Commissie
De verkozen voorzitter verdeelt de portefeuilles aan de kandidaat-commissarissen, een uit elk EU-land.
Deze Commissieleden vervullen hun opdrachten voor de Commissie los van de nationale regeringen van de landen waaruit zij afkomstig zijn.
De aangewezen Commissieleden moeten vervolgens verschijnen voor de parlementscommissie die verantwoordelijk is voor hun portefeuille en die zal oordelen of zij wel geschikt zijn voor de functie.
Wanneer alle 26 aangewezen Commissieleden goedgekeurd zijn (zij kunnen zich terugtrekken als zij geen positieve beoordeling krijgen), moeten zij, samen met de verkozen voorzitter en de hoge vertegenwoordiger voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid, nog worden goedgekeurd door het Europees Parlement bij meerderheid van de uitgebrachte stemmen.
De Europese Raad benoemt alle commissarissen met gekwalificeerde meerderheid van stemmen formeel in hun respectieve functie.
Benoeming van het leiderschap van de Europese Commissie
Rol van het Parlement bij de benoeming van de Europese Commissie (infografiek)
Infographic – Verkiezing van de voorzitter van de Europese Commissie
Leiding van de Europese Commissie
Hof van Justitie van de Europese Unie
Samenstelling: Het Hof van Justitie van de Europese Unie bestaat uit twee rechtbanken:
- het Hof van Justitie — behandelt verzoeken om een prejudiciële beslissing van nationale rechterlijke instanties, bepaalde procedures tot nietigverklaring, procedures wegens niet-nakoming die zijn ingesteld tegen EU-landen omdat zij zich niet aan het EU-recht houden, en beroepsprocedures.
- Het Gerecht — behandelt zaken van particulieren, bedrijven en in sommige gevallen EU-regeringen. In de praktijk functioneert het als de algemene administratieve rechtbank van de EU en behandelt het verschillende gebieden van het EU-recht, onder meer concurrentierecht, staatssteun (overheidssubsidies), handel, landbouw, intellectuele eigendom en beperkende maatregelen die de Raad heeft vastgesteld tegen personen en niet-EU-landen.
Functie: ziet erop toe dat de EU-wetgeving in alle landen van de EU op dezelfde wijze wordt geïnterpreteerd en toegepast. Het regelt verder juridische geschillen tussen nationale regeringen en EU-instellingen. In bepaalde omstandigheden kunnen ook particulieren, bedrijven en organisaties zaken bij het Hof aanhangig maken als zij menen dat hun rechten door een EU-instelling zijn geschonden.
Leden: De rechters en advocaten-generaal worden in onderlinge overeenstemming door de regeringen van de EU-landen benoemd na raadpleging van een comité dat advies moet geven over de geschiktheid van de voorgestelde kandidaten voor de uitoefening van de betrokken ambten. Zij worden benoemd voor zes jaar en kunnen worden herbenoemd. De rechters van elke rechterlijke instantie kiezen uit hun midden een president voor een — hernieuwbare — termijn van drie jaar.
- Hof van Justitie — één rechter uit elk EU-land, plus elf advocaten-generaal die het Hof bijstaan door in volstrekte onpartijdigheid en onafhankelijkheid een juridisch advies voor te leggen in de zaken waarin zij worden aangewezen.
- Het Gerecht — twee rechters per EU-land
Directie van de Europese Centrale Bank
De directie bestaat uit de voorzitter, de vicevoorzitter en vier andere leden en wordt bij een stemming met een gekwalificeerde meerderheid aangesteld door de Europese Raad.
De Raad besluit hiertoe na een aanbeveling van de Raad en na overleg met het Europees Parlement en de raad van bestuur van de Bank (de zes directieleden plus de presidenten van nationale banken uit de 19 landen van de eurozone).
Infographic – Benoeming van de directie van de ECB
Europese Rekenkamer
Dit is een EU-instelling die werkt als een college van 27 leden, een uit elk land van de EU. De leden worden genomineerd door hun nationale regering en (voor een hernieuwbare termijn van zes jaar) aangesteld door de Raad, na overleg met het Europees Parlement.
De leden moeten hun opdracht onafhankelijk van nationale of andere belangen uitvoeren en het algemeen belang van de EU vertegenwoordigen. De Europese Rekenkamer wordt geleid door een voorzitter die de leden zelf uit hun midden kiezen voor een hernieuwbare termijn van drie jaar.
Andere benoemingen
De benoeming van hogere ambtenaren (bv. directeuren, presidenten) in andere EU-organen dan de EU-instellingen wordt eveneens geregeld door specifieke en uitvoerige regels die hun grondslag vinden in de EU-verdragen. Sommige van die regels gelden voor alle EU-organen, terwijl andere interne vereisten zijn voor specifieke instanties.
De uitvoerende bestuurders van de gedecentraliseerde agentschappen van de EU worden doorgaans benoemd door de raad van bestuur van het betrokken agentschap, uitgaande van een shortlist die door de Commissie is opgesteld na een open selectieprocedure. De instantie die de benoeming doet is in sommige gevallen de Commissie of de Raad van de EU. De geselecteerde kandidaat moet in sommige gevallen een hoorzitting met het Europees Parlement doorstaan voordat hij of zij formeel wordt aangesteld.