Wytyczne
Traktaty
We wszystkich unijnych traktatach założycielskich pokreślono zasadę, zgodnie z którą procedury wyborcze i proces wyboru władz najważniejszych instytucji UE muszą być realizowane w sposób przejrzysty i demokratyczny.
Traktaty UE – Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej – zapewniają szerokie ramy operacyjne głównych instytucji Unii i stanowią, że formą rządów, na której opiera się UE, jest demokracja przedstawicielska.
W Traktacie o Unii Europejskiej wyraźnie stwierdzono, że:
- obywatele są bezpośrednio reprezentowani na poziomie UE w Parlamencie Europejskim
- państwa UE są reprezentowane w dwojaki sposób:
- w Radzie Europejskiej przez szefów swoich państw lub rządów
- w Radzie UE przez swoje rządy („szefowie państw lub rządów i rządy odpowiadają demokratycznie przed parlamentami narodowymi albo przed swoimi obywatelami”).
W Traktacie z Lizbony (2007 r.) wprowadzono kilka istotnych zmian – w tym na przykład dotyczących utworzenia stałej, pełnowymiarowej funkcji przewodniczącego Rady Europejskiej oraz wzmocnienia roli i uprawnień Parlamentu Europejskiego.
Reprezentacja obywateli
Centralną rolę w procesie demokratycznym UE pełnią obywatele UE. Wszyscy Europejczycy mają prawo do głosowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego.
Na szczeblu krajowym obywatele mogą wyrazić swoje poglądy poprzez oddanie głosu w wyborach krajowych i podobnie jest na szczeblu unijnym – głos każdego obywatela ma bezpośredni lub pośredni wpływ na wybór i mianowanie przedstawicieli UE.
Parlament Europejski, Rada Europejska i Rada Unii Europejskiej składają się odpowiednio z wybranych przedstawicieli i członków rządów każdego państwa UE.
W dużej mierze proces kontroli parlamentarnej UE odzwierciedla procesy demokratyczne stosowane w 27 państwach członkowskich, tworząc odrębny demokratyczny system rządów. Przykładowo, aby Komisja Europejska mogła oficjalnie rozpocząć urzędowanie na początku nowej kadencji, musi uzyskać wotum zaufania od Parlamentu Europejskiego.
Administracja
Tak jak to ma miejsce w rządach na całym świecie, tak i w UE organy wykonawcze w realizacji ich zdań wspomaga służba cywilna, do której dołączyć mogą wszyscy obywatele Unii w ramach rekrutacji organizowanej przez Europejski Urząd Doboru Kadr.
Instytucje UE
Instytucje UE stosują różne procedury wyboru przedstawicieli na stanowiska kierownicze.
Parlament Europejski
Skład: obecnie 705 posłów do Parlamentu Europejskiego, wybieranych w bezpośrednich wyborach przez obywateli Unii, w dużej mierze zgodnie z krajowym prawem wyborczym i tradycjami panującymi w każdym kraju UE.
Posłowie do Parlamentu Europejskiego, których łączy podobieństwo poglądów politycznych, mogą dołączać do grup politycznych działających w Parlamencie. Posłowie, którzy nie dołączą do żadnej grupy, nazywani są posłami niezrzeszonymi.
Co pięć lat obywatele UE wybierają nowy Parlament Europejski. Kolejne eurowybory odbędą się w dniach 6–9 czerwca 2024 r.
Funkcja: jako „współprawodawca” Parlament podejmuje decyzje w sprawie nowych przepisów proponowanych przez Komisję Europejską – w większości kwestii na równi z Radą UE. Głosuje także nad nowymi umowami handlowymi i sprawuje kontrolę nad instytucjami Unii oraz nad wydatkowaniem środków z budżetu UE. Parlament wspomaga jego własna administracja złożona z urzędników służby cywilnej.
Uprawnienia do mianowania
- wybiera w głosowaniu swojego przewodniczącego
- kadencja przewodniczącego trwa 2,5 roku i jest jednokrotnie odnawialna
- kandydatów mogą wybierać grupy polityczne lub grupa co najmniej 38 europosłów
- wybory są tajne
- wybory odbywają się w maksymalnie 4 rundach
- aby wygrać, kandydat musi zdobyć bezwzględną większość głosów, tj. połowa plus jeden
- wybiera swoich wiceprzewodniczących, kwestorów, przewodniczących i wiceprzewodniczących komitetów i delegacji
- wybiera przewodniczącego Komisji Europejskiej
- Parlament musi zatwierdzić wybór nowego przewodniczącego Komisji zaproponowanego przez Radę Europejską – wybór wymaga bezwzględnej większości głosów (połowa wszystkich europosłów plus jeden)
- sprawdza kandydatów na komisarzy
- każdy kandydat na komisarza (zaproponowany przez Radę w porozumieniu z nowo wybranym przewodniczącym Komisji Europejskiej) musi się stawić przed komisją parlamentarną odpowiedzialną za jego potencjalny przyszły obszar działania
- negatywny wynik oceny może oznaczać wykluczenie kandydata z procesu – w takim przypadku nowy kandydat na komisarza musi się poddać kontroli
- zatwierdza skład Komisji Europejskiej (komisarzy, przewodniczącego i wysokiego przedstawiciela do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa)
- w drodze jednego głosowania (skład jest następnie oficjalnie mianowany przez Radę Europejską)
- sprawuje nadzór i kontrolę nad pozostałymi instytucjami Unii, które przed nim odpowiadają. Może na przykład przyjąć wotum nieufności, aby wyrazić dezaprobatę wobec działań Komisji i ostatecznie odwołać Komisję.
Jak są wybierani posłowie sprawujący kluczowe funkcje w PE
Jak powstają grupy polityczne w PE
Infografika: jak wybierany jest przewodniczący Parlamentu Europejskiego
Rada Europejska
Skład: szefowie państw lub rządów państw członkowskich UE, przewodniczący Rady Europejskiej oraz przewodniczący Komisji Europejskiej. Parlament wspomaga jego własna administracja złożona z urzędników służby cywilnej.
Funkcja: określa ogólne kierunki i priorytety polityki UE.
Uprawnienia do mianowania
- wybiera swojego przewodniczącego
- większością kwalifikowaną w Radzie Europejskiej (55 proc. państw UE i 65 proc. całej ludności UE)
- kadencja przewodniczącego trwa 2,5 roku i jest jednokrotnie odnawialna
- przedstawia kandydata na przewodniczącego Komisji Europejskiej
- wybranego większością kwalifikowaną w Radzie Europejskiej
- kadencja przewodniczącego trwa 5 lat i jest odnawialna
- kandydat zaproponowany przez Radę Europejską musi zostać zatwierdzony przez Parlament Europejski większością głosów
- jeśli Parlament nie zatwierdzi kandydata, Rada Europejska musi zaproponować nowego kandydata, który również musi zostać zatwierdzony przez Parlament Europejski większością głosów
- mianuje wysokiego przedstawiciela do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa (który odpowiada za sprawy zagraniczne Unii – „działania zewnętrzne” – i pełni rolę wiceprzewodniczącego Komisji Europejskiej)
- wybranego większością kwalifikowaną, w porozumieniu z przewodniczącym Komisji
- na 5-letnią kadencję
- wybiera skład Komisji Europejskiej (komisarzy, przewodniczącego i wysokiego przedstawiciela do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa)
- większością kwalifikowaną (po zatwierdzeniu składu przez Parlament Europejski)
- mianuje członków Zarządu Europejskiego Banku Centralnego (EBC)
- w Zarządzie EBC zasiada sześciu członków: prezes, wiceprezes + czterech innych członków
- członkowie są mianowani na podstawie zalecenia Rady skierowanego do Rady Europejskiej i sformułowanego po przeprowadzeniu konsultacji z Parlamentem Europejskim oraz Radą Prezesów Europejskiego Banku Centralnego
- mianowani kandydaci są wybierani większością kwalifikowaną w Radzie Europejskiej.
Więcej na temat roli przewodniczącego Rady Europejskiej
Więcej na temat roli Rady Europejskiej w mianowaniu władz UE
Mianowanie nowych szefów instytucji UE w 2019 r.
Infografika: jak wybierany jest przewodniczący Komisji Europejskiej
Infografika: jak powoływany jest zarząd Europejskiego Banku Centralnego
Priorytety UE na lata 2019–2024
Rada Unii Europejskiej
Skład: okresowe posiedzenia ministrów rządów wszystkich krajów UE w zależności od obszaru polityki, który będzie omawiany. Na przykład w posiedzeniu dotyczącym polityki rolnej uczestniczą ministrowie rolnictwa wszystkich państw UE.
Radę UE wspomaga jej własna administracja złożona z urzędników służby cywilnej.
Funkcja: ministrowie przedstawiają opinie rządów państw członkowskich UE i spotykają się, aby negocjować i przyjmować akty prawne Unii oraz koordynować politykę UE.
Kierownictwo
W Radzie UE nie ma osobnej funkcji przewodniczącego. Zamiast tego przewodzi jej tzw. prezydencja, którą państwa UE będące jej członkami sprawują przez sześć miesięcy na zasadzie rotacji.
Jedynym wyjątkiem jest obszar spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa, za który odpowiada stały przedstawiciel – Wysoki Przedstawiciel, wspierany przez Europejską Służbę Działań Zewnętrznych (ESDZ).
Konfiguracje
Rada UE jest osobnym podmiotem prawnym, ale jej posiedzenia odbywają się w dziesięciu różnych konfiguracjach w zależności od obszaru polityki, który będzie omawiany. Posiedzeniom w Radzie UE na wszystkich szczeblach przewodniczy odpowiedni minister kraju, który aktualnie sprawuje prezydencję. Rolą prezydencji jest zapewnienie ciągłości pracy UE na tym forum.
Państwo UE sprawujące prezydencję ściśle współpracuje z dwoma państwami, które przejmą prezydencję. Te grupy trzech państw zwane triami opracowują wspólny program, który będzie obejmował główne kwestie, jakimi Rada UE będzie się zajmować w ciągu kolejnych 18 miesięcy. W oparciu o ustalony ogólny program każde państwo określa własny, bardziej szczegółowy półroczny program prac, który będzie realizować, gdy przejmie prezydencję.
Radę Europejską i Radę Unii Europejskiej wspomaga Sekretariat Generalny Rady.
Więcej na temat prezydencji w Radzie UE
Obecna prezydencja w Radzie UE
Komisja Europejska
Skład: Polityczne stery Komisji trzyma 27 członków (po jednym z każdego państwa UE), w tym przewodniczący Komisji, który decyduje o tym, jakie obszary polityki zostaną przydzielone poszczególnym komisarzom. W realizacji ich zadań pomagają im pracownicy służby cywilnej.
Funkcja: jest politycznie niezależnym organem wykonawczym UE, który opracowuje wnioski dotyczące nowych aktów prawa, zarządza polityką UE zgodnie z uprawnieniami określonymi w traktatach, wykonuje budżet UE i egzekwuje prawo Unii.
Kierownictwo
Na czele Komisji Europejskiej stoją jej przewodniczący oraz 26 komisarzy, po jednym z każdego państwa.
Przewodniczący
Przewodniczący Komisji jest wybierany na 5-letnią kadencję przez Parlament Europejski po przeprowadzeniu eurowyborów.
Rada Europejska (złożona z szefów państw lub rządów UE) przedstawia Parlamentowi propozycję kandydata na przewodniczącego. Ponieważ wybór kandydata musi uwzględniać wyniki eurowyborów, proponowany kandydat zwykle pochodzi z największej grupy politycznej w Parlamencie Europejskim.
Parlament musi zatwierdzić wybór nowego przewodniczącego Komisji bezwzględną większością głosów (połowa wszystkich europosłów plus jeden). Po jego zatwierdzeniu Rada Europejska oficjalnie mianuje nowego przewodniczącego.
Jeśli kandydatowi nie uda się uzyskać zatwierdzenia Parlamentu Europejskiego, Rada Europejska w ciągu 1 miesiąca musi zaproponować nową kandydaturę.
Komisarze
Nowo wybrany przewodniczący przydziela poszczególnym kandydatom na komisarzy (po jednym z każdego państwa UE) obszary polityki, za które będą odpowiedzialni.
Komisarze wykonują swoje obowiązki w Komisji niezależnie od rządów krajowych państw, z których pochodzą.
Następnie kandydaci na komisarzy muszą stawić się przed komisją parlamentarną odpowiadającą za ich obszar polityki, która oceni, czy są oni odpowiednimi kandydatami na to stanowisko.
Po zatwierdzeniu wszystkich 26 kandydatów na komisarzy (kandydaci mogą się wycofać, jeśli nie otrzymają pozytywnej oceny) Parlament Europejski decyduje w głosowaniu, czy popiera skład Komisji, czyli kandydatów na komisarzy, nowo wybranego przewodniczącego oraz wysokiego przedstawiciela do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa.
Rada Europejska oficjalnie zatwierdza mianowanie wszystkich komisarzy na przydzielone im stanowiska większością kwalifikowaną.
Procedura wyboru przewodniczącego Komisji i komisarzy
Infografika: jak Parlament zatwierdza Komisję Europejską
Infografika: jak wybierany jest przewodniczący Komisji Europejskiej
Kierownictwo Komisji Europejskiej
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
Skład: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej obejmuje dwa organy sądowe:
- Trybunał Sprawiedliwości – orzeka w sprawie wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym składanych przez sądy krajowe, skarg o stwierdzenie nieważności, skarg o stwierdzenie uchybienia przeciwko państwom UE za nieprzestrzeganie prawa Unii, a także odwołań
- Sąd – orzeka w sprawach o stwierdzenie nieważności przedłożonych przez osoby fizyczne i przedsiębiorstwa oraz, w niektórych przypadkach, przez rządy krajów UE. W praktyce oznacza to, że Sąd pełni funkcję powszechnego sądu administracyjnego UE i orzeka w sprawach wchodzących w zakres wielu różnych dziedzin prawa Unii, w tym w sprawach dotyczących prawa konkurencji, pomocy państwa (wsparcia rządowego), handlu, rolnictwa i własności intelektualnej oraz środków ograniczających przyjmowanych przez Radę wobec obywateli Unii i państw trzecich.
Funkcja: dokonuje wykładni prawa unijnego, aby zapewnić jego stosowanie w taki sam sposób we wszystkich państwach UE. Rozstrzyga też spory prawne między rządami krajów Unii a jej instytucjami. W określonych sytuacjach do Trybunału mogą również wnosić sprawy osoby fizyczne, przedsiębiorstwa lub organizacje, które uważają, że ich prawa zostały naruszone przez instytucje UE.
Członkowie: Wszyscy sędziowie i rzecznicy generalni są mianowani na odnawialną sześcioletnią kadencję za wspólnym porozumieniem przez rządy krajów UE, po konsultacji z komitetem złożonym z szanowanych prawników, którzy opiniują, czy kandydaci są odpowiedni do pełnienia danej funkcji. W każdym z organów sądowych sędziowie wybierają spośród siebie prezesa na odnawialny okres trzech lat.
- Trybunał Sprawiedliwości – po jednym sędzi z każdego kraju UE i 11 rzeczników generalnych, którzy wspomagają Trybunał, przedstawiając w sposób całkowicie bezstronny i niezależny opinię w sprawach, które zostaną im przydzielone.
- Sąd – po dwóch sędziów z każdego kraju UE
Zarząd Europejskiego Banku Centralnego
Zarząd składa się z prezesa, wiceprezesa i czterech innych członków wybieranych w głosowaniu przez Radę Europejską większością kwalifikowaną.
Rada podejmuje decyzję w oparciu o zalecenie Rady i po konsultacji z Parlamentem Europejskim i Radą Prezesów EBC (składającą się z sześciu członków Zarządu oraz prezesów banków centralnych 19 krajów strefy euro).
Infografika: jak powoływany jest zarząd Europejskiego Banku Centralnego
Europejski Trybunał Obrachunkowy
To instytucja UE, która działa jako kolegium 27 członków, po jednym z każdego kraju UE. Członkowie Trybunału są wybierani przez rządu krajowe i mianowani (na sześcioletnią odnawialną kadencję) przez Radę, po konsultacji z Parlamentem Europejskim.
Członkowie są zobowiązani wykonywać swoje obowiązki niezależnie od interesów krajowych lub innych i reprezentować ogólne interesy UE. Na czele Trybunału Obrachunkowego stoi jego przewodniczący, którego członkowie wybierają spośród siebie na trzyletnią odnawialną kadencję.
Mianowanie na inne stanowiska
Podobnie jak w przypadku instytucji UE mianowanie na wyższe stanowiska (np. dyrektorów, przewodniczących) w innych organach UE jest regulowane konkretnymi szczegółowymi przepisami, które opierają się na traktatach UE. Niektóre z tych przepisów mają zastosowanie do wszystkich organów UE, a inne stanowią wewnętrzne wymogi przyjęte w konkretnych instytucjach.
Dyrektorzy wykonawczy unijnych agencji zdecentralizowanych są zwykle wybierani przez zarząd danej agencji na podstawie wstępnej listy kandydatów opracowanej przez Komisję, po przeprowadzeniu procedury otwartego naboru. Sporadycznie organem mianującym bywają Komisja lub Rada UE. W niektórych przypadkach przed oficjalnym zatwierdzeniem wybrany kandydat musi stawić się na przesłuchaniu w Parlamencie Europejskim.